Быд воо Иван лун кежö Ижмаын нуöдэныс «Луд» гаж
Коми Республикаса культура да национальнöй политика Министерстволöн коллегиялöн 2005-öд вося декабр 21-öд лунся 6-öд № постановление серти, «Луд» гажлы сетöма республикаса тшупöд. Гажлöн мог – видзны аслыспöлöс культура, чужтыны-кыпöдны быдмысь йöз костын коми изьватаслöн история да традиция дiнö вылэ пуктöм. Сьöм боксянь ортсасьö «Ижемский» муниципальнöй районлöн администрация, культура да национальнöй политика Министерство.
Öнi «Луд» гаж – тайö Изьва районлöн бренд. Артмис праздник лöседысьяслэн творческöй чукар. Гажыс выльысь чужис 1991-öд воö. Район пасьтала мукöд сиктын асьныс йöзыс Культура керкаын уджалысьяс юрнуöдöм улын нуöдöныс «Дзоля луд» гаж (Няшабожын, Малое Галовоын, Гамын, Сизябскын).
Изьваын «Луд» – тусоо-гожся цикллöн гаж. Праздник öктысьяс уна во чöж чукартэныс быд поснитор тайö гаж йысьыс, öнi нылöн лöсьöдöма видзвывса гуляйтан сценарий.
Гаж мунö видз вылын быд вэлэсь-сиктлэн тыр-бур оомöс моз лöсьöдöм мичаинын, кöнi кöзяинъяс сьöлöмсянь чолэмалэ воысьясöс. Гаж мунö кыдзи гуляйтöм. Сы дырйи йöктöныс, ворсöныс, сьылöныс. Йöзлы колö сяммыны гаж помланьыс став овмöссö öтлооны, сэк позьö шуны, мый став мирöн Луд гаж артмис.
Гаж вылö воны вермас кöть мыттэм йöз. Шöр могыс сыын, медум кымынке во мысти быд видедысь лоис участвуйтысьöн, мед мыйкö вермис содтыны, вöзйыны традиционнöй культураысь. Кöсйысьö, медым Изьва районын став олысьыслы тайö гажыс лоис коланаöн да олöманыс тöдчанаöн.
Öнi «Луд» мунö юль тöлысьлöн медводдза вöскресенньöö – Изьва юлöн шульга пöлöн видзьяс вылын турун пуктöм вошйытöдз. Таво сыа мунi 2-3 луньясэ.
Тайö гаж вылын аддзысьöныс изьватас, кодъяслöн кöрдорса дед бабныс на паськалисныс выль йирсянiн корсьöмöн Россияса став Войвыв пасьталаыс. «Луд» вылын важ изьватаслöн йылöмъясыс босьтöныс вужйöдöм быдмöгъяс да пуктöныс ныэ керка дораныс Мурманскын да Кола кöджын, Ловозероын да Из сайын. Татшöм быдмöгыс – став ылi муясын олысь изьватаслöн йитöдыс.
«Луд» нуöдан пэра – рытсянь шондi петтöдз. Вошйэ гажыс «Изьваса вöрöта» гуляйтöмöн, мунö сiйö лун шöрсянь да рытын районлöн став сиктын да вöлэсьтын. Тайö вуджан пöра – тулыс вежсьö гожöмöн, миръяс костыс воеса. Вуджан пöраыс да иныс петкедлэныс гажлöн вежалун вылö, магическöй вын вылö. Модор боксянь кö, войнас абу сэтшöм жар. Позьö артооны, мый вына важöн тайö гажыс вöлi обрядöн, кöнi öтласьлисныс став йöзыс.
Рытья гуляйтöм вошье Изьва юлöн кыкнас берегса сиктъясын. Изьва кывтыдын (Дiюр да Вертеп грездъясын, Краснобор да Кельчиюр сиктъясын, Печора юбердса Щельяюр посёлокын) олысь сиктса йöз воча öтласеныс да веськöдчöны Изьва сиктлань, сэсся ставкöд öтвылысь сьылiгтыр мунöны ю берегöдь. Ныа вуджöныс юсö пос кузя да веськалöныс «Луд» гажлöн öнiя инö. Гажöдчанiнö пырны колö «вöрэтатi» – дзиръя уутi, тан аддзысьöныс став сиктысь да вэлöсьтысь воöм йöз.
Гажсö восьтö «Вöрэта» – сикт кузя йöктiгтырйи сьылöмöн луд вылöдз мунöм. Тайö мича, вына лоöмтор, кöнi медшöрас – дзиръя сямöн кияслöн йитчöм да йöктысьяслöн на уутi мунöм.
«Вöрэта» пыр мунысьяс паськалэныс видз пасьтала да быттьö «овмöдчöны сиктö». «Сиктöн» либö «овмöсöн» шуöма быд торъя сиктысь воöм йöзлы индöмин. Татöн ныа пестöныс бипур, рытбыд да войбыд сьылöныс, гажöдчöныс, гöститöдöныс воысьясöс. Быд «сиктлöн» аслас пас, гажöдчанног. Гöсьтъясöс вердöныс-юктöдöныс, гажöдöныс-гуляйтöдöныс.
Гаж чöжыс мунöныс театрализуйтöм петкöдчöмъяс. Видз шöрын, водз лöседöминын, чукöртчöныс медбур сьылысьясыс да гаж нуöдысьясыс. Праздник воссьö, кор быд «сиктысь» торъя морт лыйö вылань сынöдас. Сы бöрын шыöдчöныс важ йöз дорö, чужанвуж дорö, ыджыд гаж вылö благослöвитöм корöмöн, вед сы бöрын вошъе турун пуктöм – зэй кыыкутана пэра.
Босьталысьяс сьылöныс импровизацияяс чужанвуж дорö шыöдчöмöн, сэсся ныа жö «Локтöй-локтöй» сьыланкывйöн видза корöныс гажöдчыны öтвылысь. «Сиктъясысь» йöз «вöрэтаöн» мунöныс видз шöрö. Водзö «Изьва кузя» сьыланкывйöн йöктысь кытшъяс шондi югöръяс моз паськалöныс видз пасьта.
Хоровод помасьöм бöрын быд овмöсысь бöрйöм йöз нуöныс видз шöрас босьталысьяслы асланыс вэлэсьясысь либö сиктысь ва да му. Нуöдсьö «Изьва яг» бöрдöдчöм улö козьналан обряд.
Сы бöрын быдлаысь вайöм мусö гудралöныс да тэчöныс дозторъясö, сэтчö пуктöныс вужйöдöм льöм пу увъяс. Вайöм васö сiдзжö сорлалöныс да сiйöн киськалöныс пуктöм быдмöгъяса мусö. Став гöсьтыслы сетöны тайö важ чужанiнысь водясемсö.
Сы бöрын бöрйöныс хоровод вöдитысьöс. Тайö ыджыд почёт да пыдди пуктöм, вед сы кöсйöм серти кучасныс юргыны став сьыланкывйыс да мунны кытшöн йöктöмъяс. Сьылöныс «Воль кузя лэчча» сьыланкыв. Сы бöрын бöрйöныс хоровод вöдитысьясöс, ныö чукöртчöныс видз шöрö да öтлаын сёр нитöныс, кутшöм сьыланыы кор кучас сьыысьыны. Пырджык сьылöныс хороводöн «Асыы ныыка бöрдэ визыы ва дорын», «Сад йöрын», «Куимен йöктам», «Чветики», «Чига гусь». Став хороводыс этлалэмаöсь ёрта –ёртныскед ныö объявитöмöн, шмонитан сёрниöн. Тайö юкöныс помасьö öтув дзиръяöн, «вöрэтаöн». Сьылысьяс да йöктысьяс веськöдчöны асланыс «сиктъясö» да сэн водзö гажöдчöныс.
Ни öтик гаж оз олы йöзкост ворсöмъястöг. Том йöз костын нуöдöны татшöм ворсöмъяс кудз «Нарты весьттi чеччалöм», «Хорей шыбитöм», «Чалльöн вермасьöм». Ворсöныс сiдзжö «Фантаöн». Медум сiйö нуöдны, гаж чöжыс видз выытi ветлöныс йöз, кодъяс «гусялöныс» овмöсъясысь колана эмбур, висьталам, чер, пöрт да мукöдтор. Ворсiгöн гораа висьталöны ныö, «сиктъяслы» колö кужны эмбурсö бöр босьтны. Ньöбны позьö йöктöмысь, сьылöмысь, мича нылöс окыштöмысь, пöжасысь, сьöмысь…
Гажлöн тöдчана пэра – шондi кыпэдчем, кор заводитчö выль уджалан лун, локтö гожöм, помасьö гаж. Сьылысьяс шыöдчöныс шондi дорö, «ай-мам» дорö сетны йöзлы турун пуктыны бла гослöвитöм. Закличкаясöн ошкöныс шондiöc да шуда том олöм. Шондi сетö шоныд да гаж, а выль лун чолöмалö выль уджöн. Ставöн гажöдчöны сьöлöмсянь, шойччöныс, чöжöны бур удж вылö вын.
Сы бöрын йöз мыссьöныс асъя лысваöн, ветлöдлöныс кöмтöг турун вывтi да водзö гажöдчöныс.
Праздник эштö хороводöн сьылiгтырйи йöктöмöн: «Öтув кытш», «Кыкен йöктэм», «Шорöн ворсэм», «Валъя лоис», «Кыкен круген йöктам», «öтув», «Капуста», «Суниса ем», «Шондiбан», «Яблочко», мукöд йöктöм.
Шондi кыпедчöм бэрын, водзö мунэ йöктан-ворсан программа.