Ылэ бӧрэ коле изьватасъяслэн воддя олӧмныс. Тон гежэд, код томьяс костысь, тэдэ кудз олiсныс нылэн дед-бабныс, кутшэм йӧз олiс Мыжыас важэн. Этiк ны костысь Семён Филиппович Конев

Семён Филиппович олiс Лорвож район Киеват вӧлэсьтын. Уна во рӧбитэма колхозын, «Мыжыса» совхоз кӧрдорас. Айыс Филипп Лазаревич выль Киеватас вӧлэма агрономен. Йӧз костын тӧдiсныс Семён Филипповичес кудз кывбур тэчысь. Пыр сыа уна тӧдiс, быдэнэс пӧмнитiс. Вот мый ас помласьыс водз на висьтоолiс.

«Ме кык класс ставсэ велэдчылi, Киеватын школа из вӧ. Важья пӧраыс сьӧкыд вӧлi. Интернатэ босьтiсныс изьватассэ да рочсэ токо деньга вылэ, деньгаыс колхозысь. Айнум енвалид вӧлi второй группы, первей отечественной война вылас сюрлi, вокьяс солдатынэсь. Кӧнке Карпатын воюйтэмась куим вок. Сэтэн уна изьватасыс вӧлэма Никанор Вась, Каля Федь, Катша Федь вӧлэма, уна Мыжысаяс, первей Сибирскей стрелковый полк тай касьтылiсныс.

Австрияын сыйэ ранитас, Румыния пыр кытчеге да, Венгрия пыр мунэныс. Могилев тай город выйым да сэн госпитальын куйлас. Висьталэмась, «остальное бабушки вылечат». Воас да Быгъюр Катш вӧлэма тьэт да сыа комын пыысян ломтас, нӧсилкаын ноолэдласныс, сээся тай бара на сы бӧрын дыр кӧрдорын ветлэма. Пӧра воис да лёк вир пыр петны кучис, жугласяс бӧраке пузырьясыс да пуксясныс моресас да, моресыс топ кулебака койд вӧлi.

Ме Мыжыын этiк класс велэдчи, да Киеватын бара этiк класс велэдчи, тан 2 класс вӧлi, бӧрвы тай ар дас куима нель класстэдь карлiсныс, да висьталiсныс уже старый. Ме сэк нин вӧлэн пошта ноолi.

Песнясэ сьыны ме сiдз олыгмоз ачум велалi. Кор рӧбетаыс зэй уна, ме сэк оторэ ылӧдча да. Сьыла да мӧдысь сьыла сыйэ, да коймедысь сьыла сыйэ. Сiдз вӧляэн и рӧбетаыс аркмас.

Босьтам, птицаяс помла, менам, медчаыс, природа помла сьылi, ачум сочиняйта и сьыла.

Асы водь морт ыла петi,
Валаз дорэ тутчалiс
Шондiыс сiдз гӧрда петi
Да топ нин эгыр югьялiс.
Шондiыс сiдз гӧрда петi,
Топ нин эгыр югъялiс
Да ваыс эзысен ворсис
Васэ шондiыс югдэдiс,
Ваыс эзысен ворсис.
Ю кузяыс пыжа кыытiс
Да кык ӧпаснэйэн сынiс.

Топ сыйэ ӧпаснэйяснас да
ӧзысьсэ вед гумлалiс
Ю бӧкас лыа вылын да
Вӧӧяс чукар сулалiс.
Ю бӧкас лыа вылын да
Вӧӧяс сулалэныс.
Бӧж гриваныссэ вӧӧяслысь
Тшук тӧлыс вӧрӧдiс.
Шондiыс ныйэ югдэдiс
Да вӧӧяс би моз ӧзйэныс.
Шондiыс ныйэ югдэдiс.
Вот и мича, тэ жэ шондi,
Асы водь петыген
Да ва бэкын сулалыген.

Джиджьяс помла сьыла. Мича сера джиджьяс помла, юсьяс помла сьыла. Сэтшем таковскей песняяс выйымесь изъя шор помла. Сэтэн Пырчипа из выйым да сэтэн шор визытэ. Сетче бара сочинитлi.

Ыджыд ота ты шӧрын,
Ыджыд ота ты шэрын,
Ты шӧрас тай мича веж дi выйым,
Ты шӧрас тай мича веж дi выйым.

Веж дi-и вылын
Веж дi-и вылын
Веж дi вылын еджыд юсь пукалэ,
Веж дi вылын еджыд юсь пукалэ.

Сыла – ас дорэ,
Сыла-ас дорэ.
Сылас дорэ ыджыд юсь келеб лӧбе,
Сылас дорэ ыджыд юсь келеб лӧбе.
Тi юсь келебе,
Тi юсь келебе.
Шотче вӧльысь воде лӧбаныд
Шотче вӧльысь воде лӧбаныд.

Юсь келебыс тай,
Юсь келебыс тай
Юсь келебыс эж дiсэ гӧгертiсныс
Этiка юсь дорэ пуксялiсныс.

Войбыд сьылiсныс
Да и хлопедчисныс.
Борднаныс тай нин и хлопедчисныс,
Борднаныс тай нин тапкедчисныс.

Асы тай лойи,
Асы тай лойи
Этiка юсьлы лӧбны корэныс,
Этiка юсьлы тшӧтш лӧбны корэныс.

Этiка юсьыс,
Этiка юсьыс.
Этiка юсьыс оз мӧд ныкед лӧбны,
Этiка юсьыс оз мӧд ныкед лӧбны.

Сыа висьталiс,
сыа висссьталiс
Аслам рӧднэй муӧ эстэн менам
Тi этiк юсь менум ёрт вылэ коле.

Асы тай лойи
Юсьяс горзыгтыр тай кыпедчисныс,
Веж дiсэ тай гӧгер, гӧгер лӧбиныс.
Веж дi гӧгэр тай гӧгертiсныс.
Йиа морелаз дорэ тай лӧбиныс.

Ыджыд ота ты
Ыджыд ота ты
Ты вылас тай ыджыд веж дi выйым,
Ты вылас тай мича веж дi выйым.

Веж дi-и вылын,
Веж дi-и вылын.
Веж дi вылын тай кык юсь пукалэ,
Веж дi вылын тай кык юсь пукалэ.

Менам Ластаас вӧлэма айнумлэн ай-мамыслэн колем керка и олӧм вӧлэма. Керкаыс оз суло нин. Коля миян ветлiс да сэк нин разьны вӧлэма.

12 арэн дядьыс Казыме нуӧдэма, айыс кулэма да. Айыс баражэ тӧӧянинэ петыген моздорас яй туша босьтас да амбарэ кучас пыртны мед мамыслы ыстыны тытче туусо яй вылэ, миян нин сыа прабаб ло, а сэсся парализуйтас да суткимысь и кулэ. Пырпыр дзоньвидя вӧлi из вись и друг ӧбесас пырыгмоз усема да и. Вина абу юӧма дажэ лёкмем бӧрас вина рымка сетлэмась да кинас машитэ. Отпуск нетпыр абу и босьлылэма.

Салехардэ корке ярмарка вылэ сюрлэмась бара, ныа вед ыжда олӧмась кӧрнаныс да озырӧсь вӧлэмась да, сэсся мунэ, гажмас, тышкасьны ли мыйли кучас да крӧвать жугедлас, кӧрталасныс. Сэсся сы бӧрын кӧсйысема кыы вылас вина абу босьны да абу и босьлэма. Ыджыднас сыа абу ыджыд вӧлэма делиндьык туша вӧлэма, рукопачесь рожа сьӧд.

Айэ Лазар Иосипович Канев, ми Коневъяс, а ныа дзонен Каневьяс вӧлэмась. Миян бабнумлэн мамсянь вок вӧлэма, рӧднэй дядьлэн пи Гурейыс, Кузьмаыс айэлэн роднэй братан вӧлэма. Мыжыын вӧлiныс Ляпин Яшка, сылэн Ляпин Яшкалэн айыс сыа менам пернай дi, рӧднэй дядь вӧлэма.

Миян вед водь волэмась, коймед нэм нин, деднум нин эстэн олӧэма дi, айнум эстэн олӧма дi. Айнум Сыня йылын кӧнке и рӧдитчылэма, кутшемке Хулга ю выйым и эстякьяс пуктэмась нимсэ Лаз Филь юган, айэлась нимсэ пуктылэмась. И сы гӧгэр и быдмема сэсся, 12 арсянь дядьыс Казыме нуӧдас.

Эстэн революция дыръясьыс бӧраке яраныс зэй вына лоӧма, кӧрсэ гуӧ инародсэ вийэ. Дажэ чом тырен народсэ вилылэма изьватассэ, код петэ сыйэ и кералэ рӧбетникьяс сiдз хэзяеваяссэ вилылэмась….. баражэ нӧйтлэмась, висема сетысь. Сэсся ветлэма визьлоны местэ да сэтче и мунэма Казыме, сэн спокойнэ.

Эстэн Ляпин лаз дорын Хулга юыс, сэтче усе Кемпас ю, сылас дорсянь усе дзоля ю да, деля ю бэкас корке тэлын виде пыан лунэ 27 ноября нин. Миянчунум тай висьтолыласныс «тi абу татысесь». Маме рӧдитчема Кара бӧкын, дедэ немсэ кӧрдорын 92 ар олiс отторэ кӧрдорын. Иван Григорьевич Артеев сыа ло, айэ эталаздор ветлэма Казымын. Этiкыслэн кӧнке Казымлаз дорын рӧднэй муыс, мӧдыслэн Кара бӧкын, а ми Мыжыын рӧдитчылiм да. Миян дажэ Комилаз дорыс пырпыр топ абу и матыс, ай-мамнум кӧн рӧдитчылэмась, маме Кара бӧкын Архангельскей область лыдзысе, ми сыа сэтi ветлалi уна. Айнум сэтi ветлэмась и ми сэтi ветлiм. Айэ ыджыд вӧлi, сыа корпуснэй вэлi, месюм ыджыджык на вӧлi отавыы.

Кара ю усе Карскей губаас, сетче уна ю усе. Комилаз дорсянь и сэсся сэн и Ненецкей округ ло. Сьылэва ю выйым сыа ыджыд ю, сыа Воркута юыскед йылысь йылэ каӧныс да. Ми сыйэ веськыд бӧксэ каам и лэтчедам маршрутнум вэлi Сьылэва бӧктi.

Караыс сыа Минеся Из выйым да сэтысянь локтэ, Усваыскед йылысь йылэ каӧныс эсте, ӧтiкыс Минесейлас дорэ, Сандибей Изьяс выйымесь, Эчо Изьяс да Ыджыд Изьяс да сысянь усеныс ныа».

****

«Ме зэй дыр виси коснам, ветлоны иг вермы да нӧсилкаэн лэтчедiсныс, вӧӧ додьде пуктiсныс да тытен бара катер вылэ да Мыжыын встретитiсныс больничасянь. Корке тӧлын нин ыстiсныс Салехардэ комиссия вылэ да сэтысянь тай мыйке йемен да мыйда тшукьялiсныс да оз и чувствучы нинэм. Изйын кокни паськемен сюри, а пырзьылi. Кӧрнас ставнас и вот сыа кык суткиыс менэ и кынтiс, думайтi на ог и лоозьы, колонэ. Пиньясам кучыся да пиньясэ дзонен легйоны кучисныс тарэдӧмсьыс бараке ли мый ли. Меша кӧнке ай-маме кейменыс же да, сэк гӧтыртэм том на вэлi. Меша, гашке Енмыс шоныдес ли мыйли сетас. Коймед сутки вылас Изйыс воссёны кучис да босьтi кӧрсэ да нуэдi. Кӧн должен чомйыс, а чомйыс абу. Чомйыс абу и абу, нинэм абу. А кэн чомйыс должен вээсьыны мунi, а этадь ыы помьяс токо тыдалэныс, сэсся петоласныс же бӧраке да бӧр, ыскотi чомьясэ, но слабох, вои.

Висьталi «мыля мен перемена ин ыстэ, ме тайэ кудз мунэма куш ной парка». Луннас жарасис кӧрыс, чукар вӧлi жарасис, а войнас напорно зэр вӧлi, а сэсся шляча бергедiс. Сэсся этiк лун пурга дi, мӧд лун пурга дi, коймед лунас вӧльысь Изйыс воссис, сёянтэг и пырпыр олi. Вылысам сыа нетiк кос местэ из ло. Меша эсте кэ тӧӧя ке кӧрнам. Унаысь вошйыла кӧрсэ нуэдны да никудь оз мун бара пурга да, гӧгэр бергаласныс, бергаласныс да и водасныс оз и сутныс.

Сэсся воссьыны кучис да кӧрыс казялiс вӧдитны кучи поннам да. Уна авко сэк да ваедiсныс. Вежны морт мунэма же да бара ылалэма, бӧке пырпыр мунэма.

Гаврил Ега сыйэ бара Сав Федь Федэр бара корсьны мунi. Дадьдю лямкалiс да адзема тай, ваедiс. Сетшем вед Из олӧмыс.

Менам этик кӧрдор песня выйым же.
Самородка дадь улэ,
Менам тундра быкьясэ
Дёля вӧснид кокнанныд
Тi тундраысь петiнныд.
Сайсянь юяс бӧктiыс
Кокныдтэ сьӧдӧдiныд.
Воркутасэ вуджыген
Кокныдтэ тi мыськиныд,
Халимер ю вуджыгас
Кокныдтэ пожьялiныд.
А Нарога мольыдьясас
Мамныдкед тi шыкиныд.
Памбой вылэ калiныд,
Тола кузя войлiныд.
Изъя мусюр тыяссьыс
Югыд васэ юиныд.
Югыд ваяссэ юиныд
Сьӧлэмныдтэ сайкедiныд.
Сизим юраяс вылас
Сайкедчыны калiнныд.
Едумей мусюрсьыс
Чӧскыд нитшьяссэ сёинныд.
Выйя шор бӧкьяссьыс тi
Выйя туруньяс сёинныд.
Кара юсэ вуджыген
Кара ваас тутчинныд
Нерусэвей ыджыд тыас
Гожемнас купатчиныд.
Сьылэ васэ лэтчедiныд
Сьылэ васэ катiныд
Усва бэксянь Лохгась бэке
Менэ тi нолэдлiныд.

Важен тiенэ чомын ветлыген да радио абу, электричество абу. Сэсся воан да тшай юан, мальчасялан да пуксялан, код вугралэ а, код мойдэ шыд яй пуыг костi. Да витчан сёян карыг костi. Сыа и деланум. Мукед дырьясьыс на кор колхозысь воаласныс, Гриш Анналэн дядьяс сэн.

Важен айэ, Быгъюр Вася да быссен тарухаяс суседын да петэныс да сьылэныс. Кудь орсэн лачкемась да паськемныссэ босьтэмась нылысь да сы помлась бӧрдэныс да сьылэныс.

Нылысь вед озыресь волiныс Мыжыас да дзонен магазиньясныс сэтэнэсь и вӧлэмась да. Код пышйис, а код ас ай-мамсьыс сусьйсис да мунi а, нылэн олӧмныс сiдь лои да воасныс да айнум бара сьылэ и ныа бара же сьылэныс.

Быгъюр Вася сыа этiк пи сылэн вӧлi, нылыс сыа уна вӧлi: Яков Васильевич, Витязев Борис, сылэн мамыс, ныы Анна вӧлi, Ярасим Гена, Юрикьяслэн мамныс. Сылэн мужикыс вӧлэма Быгъюр Панте и ваэ бӧраке вӧйлэма. Сылэн вӧлэма магазин же Мыжыас, нылэн уна магазин вӧлэма. Быгъюр Васьыслэн бӧрвы тай милициялэн тай керкаыс вӧлi, а амбарьясыс бара тюрьма вӧлi. Энi на пӧрысьяс чуйдалэныс сiдз «Быгъюр Васьлы вед амбарас нуэдасныс, мыйсюрэ кар только».

Вайемась ныйэ бараке баркаясэн. Баркаыс сыа перевоз манера, сэтче тэчасныс кудь баржа и ваясныс, сыйэ барканас ставнас вузалэныс. А тӧргевейыс, код бара эстэн, босьтэ. Сыа бара, код босьтас, сылы вузалэ. А ныа бара амбарьяс сыысь карэмась. Брус койд же токо ота, уналэн сiдз вӧлi карэма, керкаяс карэмась вӧлiныс рузя-рузя.

– Баркаяссэ, бӧраке, Тобольсклаз дорас, кӧнке, сылас дорсянь вайемась, кытысянь поставщикыс вайэ. Мыжыэ бара сдайтэ сыйэ. Уна этла лыдзысе да миян на кӧрэванэн шуӧмась. Сыйэ кӧлеснэй пароход кыске, а сыйэ баркаяссэ этла кӧртолэмась. Филька Егорлэн сэтшем керка вӧлi барка лескысь карэма, чотысь Ульяналэн рядын же».

Этiя неыджыд касьтылэм Семён Филиппович Коневлэн воддя Мыжы олӧм йылысь.

Семён Филиппович быри 2010 во вылас октяб 10 лунэ. Тон Мыжыыас олӧныс пияныс да нукъясыс.