Куим во войвысса мусӧ дорйисныс морт, кӧр да пон
Кӧр нылӧн видзысьяслы ставыс олӧмын. Мырддьы нылысь кӧрныссӧ и артмас, мый тэ мырддьын нылысь ставсӧ, став олӧмныссӧ. Кӧр – тайӧ вок, чой, челядь войвыы войтыръяслы. Ме тӧда, мый помлась висьтала, кор менам айӧ из нин вермы ветлооны кӧрдорын, висьтолiс, мый и ооны нин оз тӧд мый вылӧ. Уна кӧрдорса, код кольчӧныс керкаӧ оз тӧдныс кычӧ асьныссӧ карны, кудз водзӧ ооны и пыр жӧ каӧныс чомйӧ, пока вермӧныс.
1941-1945 воясыс пыр лоасныс Россияын олысьяслӧн сьӧлӧмъясын. Тайӧ воясас муніс Айму вӧсна Ыджыд тыш. Тайӧ тыш вылӧ мунісныс быд СССР-са котырысь мужик рӧдъяс. Ныа мунісныс, мед мездыны чужан мусӧ, мед челядьлы козьнооны югыд енэж. Фашистъяс уськӧдчисныс миян вылӧ лӧддза-номъя тӧлысся 22-ӧд лунӧ 1941 воын. Миян поотӧм салдатъяс шедӧдісныс вермӧмсӧ ода-кора тӧлысся 9-ӧд лунӧ 1945 воын. Тайӧ тышыс муніс 1418 лун.
Ыджыд тыш помлась гижӧма и висьталӧма уна, но мыля кӧ сьӧлӧм типкӧ, мый тайӧ абу ставыс. Пыр кор сулалан тышлы памятник водзас, аддзан сёысь выытi ним. Кудз позе висьтооны ставсӧ нылӧн олӧм помлась, нылӧн лоо помлась, нылӧн олан мир помлась. Кудз позе донъёны ставсӧ, мый карӧма ныйӧн, доныс кӧ вӧлi сетӧма сэтшӧм ыджыд. Ми гижим тайӧ кад помлась, гижам и кучам гижны.
Уна изьватас морт и кӧр дорйис миян войвыы мунумӧс. Тайӧ листбокъясас ми неуна висьталам миян изьватас геройяс помлась и кӧръяслысь подвиг помлась.
Вощам геройяссянь. Александр Ефимович Чупров – Советскӧй Союзлӧн Герой. Сыа чужлӧма сюрс ӧкмыссё кызь витӧд воын Изьва районса Кипиево вэлӧсьтын. Быдмӧма кӧр видзысь котырын. Саша Чупров чужис и быдмис кӧрдорын. Водз коли мамтӧг. Бура велӧдчис Кипиевскӧй велӧдчанiнын, асьсӧ видзис рама, никор из тышкасьлы. Эштӧдiс 4 класс да каис кӧрдорӧ айыслы ортсасьны. Саша быдмис вынаӧн, из поо ваысь, бура варччис, дырӧн суналiс. Сыа бура тӧдіс туйяс, никор из ылоо, дырӧн ветлаліс подӧн. 14 арӧн лои нин слӧя пастукӧн, 15 арсянь кучис ӧтнас ветлыны войын кӧр видзӧдны. Быдмис сэтшӧм бур кӧрдорса мортӧн, мый 18 арӧсӧн сійӧс мӧдiсныс пуктыны бригадирӧн. А сыа 1943 воын мунiс ыджыд тыш вылӧ Чужан му дорйыны. Сэк сылы вӧлӧма дас кӧкъямыс ар. Рядовӧй Чупров воліс стрелокӧн. Сюрс ӧкмыссё нелямын нёльӧд воын медводдзаяс лыдын вуджис Днестр ю да бырӧдіс вӧрӧглысь 2 пулемёт пулемётчикъяскӧд. Босьтіс пленӧвӧрӧглысь сизим салдат да кык офиферӧс. Тайӧ подвигсьыс Кипиевоса зонлы сетісныс Советскӧй Союзлӧн Герой ним. Но из дэйдит Александр Чупров босьны тайӧ наградасӧ. Тыш вылын сійӧс ранитісныс, да кулiс том зон кӧч тӧлысся комынӧд лунӧ сюрс ӧкмыссё нелямын нельӧд воын.
И татшӧм поотӧм изьватас зонъяс вӧлiныс унаӧн.
1941-ӧд вося вӧльгым тӧлысьын тшӧктісныс чукартны Гӧрд армиялы дас сюрс кӧр. Кӧръясыскӧд тшӧтш тшӧктісныс сетны слӧя кӧр видзысьясӧс, бур дадьяс да коланалес. 1942-ӧд во заводитчыг кежас тшӧктісныс Ненеч кытшысь сетны квайтсё кӧр видзысь, квайт сюрс кӧр да кыксё дадь. Кӧръяссӧ корисныс тшӧтш тышкасьны вӧрӧгъяскӧд. Йӧзсӧ да кӧръяссӧ чукартісныс зэй ӧддьӧ. Фронт вылӧ Ненеч кытшсянь мунісныс сизим поотӧм кӧр эшелон, кытӧн вӧліс сизим сюрс кӧр. Юрнуӧдысь ыстiс фронт вылӧ войвыы йӧз: изьватас, яран, ӧсьтяк, манси,саам да роч поморъяс. Кодъяс вӧлiныс бурысь бур кыйсьысьясӧн, туй аддзысьясӧн. Ныа вермисныс ыджыд коластсянь сюрны урлы синмас, ош вылӧ мунны куш рогаткаӧн, бура ветлалiсныс лямпаӧн. Ныа абу велалӧмась мунны бӧрӧ и поотӧг мунӧмась водзӧ. И медшӧр, войвыы нылӧн керка. Куим во войвысса енэж и му югъялiсныс пуляясысь.
1941-ӧд вося кӧдзыдысь-кӧдзыд тӧлын ӧшым тӧлысьын кӧр эшелонъяс мӧдӧдчисныс Архангельсклань. Аскӧдныс нуисныс чомъяс, пачьяс, сёян да шоныд паськӧм. Кивуз кӧдзыдыс сертиысь мунісныс зэй ньӧж, дас-дас вит километраӧн луннас. 1942-ӧд вося урасьӧм тӧлысьын локтісныс Архангельскӧ. Рака тӧлысь кежӧ аркмӧдісныс оленно-лыжнӧй батальонъяс. Сэтчӧ пырисныс Ненеч кытшысь да Коми муысь кӧръяс смел кӧр видзысьяскӧд. Кӧр батальонъяс мунісныс Карельскӧй фронт вылӧ. Сэтӧн аркмӧдісныс 5-ӧд да 6-ӧд оленно-лыжнӧй ударнӧй бригадаяс. Тайӧ кадсяньыс войвыы сюра пемӧсъяс кучисныс тышкасьны вӧрӧгъяскӧд, ортсооны матысмӧдны Вермӧм лун. Кӧръяс вылын ноолісныс грузъяс, патронъяс. Кор лымйыс тыртіс туйяссӧ, сэк му кузя вермисныс ветлыны только сюра пемӧсъяс вылын. Кӧръяс вылын медпунктӧ нуӧдісныс ранитчӧм салдатъяссӧ. Висьталӧныс, мый ранитчӧм мортыс ӧддьӧ кынмӧ. Сэк кӧр видзысьяс гартісныс салдатсӧ кӧр вольӧ.
Война вылын войвыыса кӧръясыс вӧрӧглы из тыдооныс. Нылы вурисныс еджыд масхалатъяс. Масхалатъясыс дзебисныс сюра пемӧсъяссӧ небыд лым костын. Медчасӧ кӧраяс ветлісныс войын. Фронтовикъяс висьталӧныс, мый кӧр видзысьяслӧн медбур ёртнас вӧліныс пемыд вой да челик туй.
Кӧръяс вылын ветлісныс и разведкаӧ. 1942-ӧд воын войся разведка дырйи оленно-лыжнӧй батальон бырӧдіс фашистъяслысь Петсамо аэродром. Тайӧ лоис зэй нималана подвигӧн кӧра батальонъяслӧн.
Фронтовикъяслӧн казьтылӧмъяс. Кипиево сиктысь Иван Иванович Чупров висьтоолӧма: «Кӧр додьясӧн нуалім миномётъяс, патронъяс, сёян, шоныд паськӧм. А коркӧ кымынкӧ даддьӧн нуим «Катюша» миномёт». Николай Антипович Рочев, код чужлӧма сідз жӧ Кипиево сиктын, казьтыылӧма: «Фашист лётчикъяс зэй радейтісныс кыйӧдчыны кӧра додьяс бӧрсянь. Кӧр видзысьыс асылӧдзыс из кӧ эшты мунны базаӧдзыс, дзебсис ягын либӧ берег дорын. Частӧ вӧӧлі сыдз, мый немеч летчикыс лыйлiс став кӧрсӧ».
Гам грездысь Фёдор Чупров висьтоолӧма: «1942-1944 воясын кӧкъямысысь ветлі разведкаӧ. Ветлім и тӧӧнас, и гожӧмын. 1943 вося ӧшым тӧлысьын кӧръясӧн мунім кыксё ветымын километра. Кӧръясыс и кӧр видзысьясыс вӧлісныс масхалатаӧсь. Бӧр туй вылас гранатайӧсӧн шыблалім вӧрӧглысь опорнӧй пунктсӧ. Пленӧ босьтім кык немечӧс. Разведкаын коркӧ кокам ранитісныс, но ёртъяс ортсалісныс да кыскисныс менӧ».
1947 вося лӧддза-номъя тӧлысьын яранъяс казялісныс, мый медвылыс мыльк вылас сулалӧныс сизим кӧр. Тайӧ вӧліныс медча вына кӧръясыс, кодъяс квайт во сайын мунісныс война вылӧ. Сизим сюрс кӧрысь воисныс только сизимӧн. Локтісныс ёнджыкъясыс. Ныа мунісныс некымын сюрс километра, мунісныс сиктъяс да вэлӧсьтъяс дорті. А ӧні сулалісныс медыджыд мыльк вылын и видзӧдісныс асланыс чужанін вылӧ. Ныа бӧрдісныс топ йӧз. И йӧзыс видзӧдісныс ны вылӧ да бӧрдісныс. Тайӧ вӧліс курыд шудлӧн синва.
Медводдз и пока на ӧтик памятник кӧръяслӧн батальӧнлы сулалӧ Нарьян-Мар кар шӧрас. Сэтӧн петкӧдлӧма пищаля кӧр видзысь, кӧр, пон да войвыы шонді. Памятниксӧ суутӧдӧмась кӧра батальонъяслы, кодъяс тышкасьӧмаӧсь Айму доръян тыш дырйи. Вольгым тэлысь 20-ӧд лунӧ быд во казьтылӧныс войвыы геройяссӧ. Война вылӧ Ненеч кытшысь мунлӧма квайтсёысь унджык медбур кӧр видзысь да ныкӧд сизим сюрс унджык кӧр. Ныа тышкасьӧмаӧсь Карельскӧй фронт вылын. Памятниксӧ суутӧдӧмась, медум никод из вунӧд кӧр видзысьяслысь пайсӧ ыджыд Вермӧмын.
Кӧр даддяяс лоисныс медшӧр транспортӧн и медча тэрыб Ыджыд тышын войвыы муясын. Кӧртӧг войвыы фронт никор из вермы фашистъяссӧ.
Смеллунысь, поотӧмлунысь и збойлунысь войвыы салдатъяслысь, кодъяс сетiсныс ыджыд дон, миян олӧмнум чӧӧ. Сӧстӧм енэж улын быдмӧныс миян челядьяснум да нукъяснум. А кӧр коле миян медча жаль ёртӧн, дорйысьӧн, вердысьӧн и нуӧдысьӧн.
